از همان زمانی که بحث سلول‌های بنیادی مطرح شد، درمان دیابت یکی از اهداف اولیه درمانی برای این سلول‌ها مطرح گردید. در سال ۱۳۷۸ هجری شمسی که برای اولین بار کشت موفقیت‌آمیز سلول‌های بنیادی جنینی گزارش گردید، درمان دیابت نوع یک هدف اصلی این مطالعه عنوان شد. در سال ۱۳۸۳ نیز، درمان دیابت هدف اصلی گروهی بود که علی‌رغم محدودیت‌های تحقیقاتی در زمینه سلول‌های بنیادی، موفق به تصویب برنامه تحقیقاتی سلول‌های بنیادی در ایالات کالیفرنیای آمریکا شدند .
به رغم همه این تلاش‌ها و امیدواری‌هایی که در این خصوص مطرح شده است، هنوز موفقیت در این زمینه دور از ذهن می‌نماید.
محققان هنوز در تلاش هستند که بتوانند روش مناسبی را برای تبدیل (تمایز) سلول‌های بنیادی جنینی به سلول‌های انسولین‌ساز کارآمد پیدا کنند. سلول‌های تولید شده نه تنها باید بتوانند انسولین ترشح نمایند، باید قادر باشند که در مواجه با مقادیر مختلف گلوگز، ترشح انسولین را تنظیم نمایند، چرا که ترشح بیش از حد انسولین همانند کمبود آن می‌تواند برای بیمار بسیار خطرناک بوده و حتی موجب مرگ گردد.
علاوه بر این دانشمندان با چالش دیگری نیز روبرو هستند و آن پیوند بدون عارضه این سلول‌ها به بیماران است .
دکتر Gordon C Weir که مدت‌های طولانی است در زمینه درمان دیابت در مرکز تحقیقات دیابت شهر بوستون آمریکا فعالیت می‌نماید، می‌گوید که هنوز خیلی زود است که بتوانیم از سلول‌های بنیادی در درمان بیماران استفاده نماییم و یا حداقل زمان زیادی لازم است که یافته‌های فعلی امکان استفاده در مطالعات بالینی را پیدا کنند .
دیابت نوع یک و یا دیابت جوانان، یک بیماری خود ایمن است که اغلب در دوران کودکی شناسایی شده و در طی این بیماری، سلول‌های ایمنی بدن به سلول‌های انسولین‌ساز حمله کرده و آنها را از بین می‌برند. با توجه به تحقیقات موسسه دیابت جوانان آمریکا، نزدیک به ۳ میلیون نفر تنها در آمریکا از این بیماری رنج می‌برند. در این بیماری لازم است که بیمار به دقت سطح انسولین را تنظیم نموده و برای تمام عمر انسولین را به صورت روزانه استفاده نمایند . ( بیش از ۹۰ درصد بیماران دیابتی مبتلا به نوع دیگری از بیماری دیابت هستند که تحت عنوان دیابت نوع ۲ شناخته می‌شود و در آن سول‌های انسولین‌ساز به مقدار کافی انسولین تولید نکرده و یا این که سلول‌های بدن بیمار، به انسولین مقاوم هستند )
البته علاوه بر ماهیت ناتوان کننده بیماری، علت دیگری که توجه محققان را برای پژوهش در این زمینه جلب نموده است، ترکیبی ناشناخته از عوامل ژنتیکی و محیطی برای ایجاد شرایطی است که در آن سلول‌های ایمنی بدن به سلول‌های بتا خودی که تجمعی هستند از سلول‌های انسولین‌ساز، حمله کرده و آنها را از بین می‌برند. در بیماری‌های خود ایمنی از جمله دیابت نوع یک ممکن است عوامل محیطی و یا عوامل ژنتیکی باعث شوند که سلول‌های ایمنی بدن سلول‌ها و بافت‌های خودی را به عنوان بیگانه شناسایی نموده و به آنها حمله کند که نتیجه چنین واکنشی از بین رفتن سلول‌ها و صدمه دیدن بافت و در نهایت از بین رفتن کامل بافت و عملکرد آن است .
به رغم گذشت بیش از ۲۲ سال از این پیوند، این روش درمانی هنوز هم یک روش در حال تحقیق بوده و به صورت خدماتی در نیامده است.
در این روش لازم است گیرنده پیوند برای جلوگیری از حمله سیستم ایمنی به سلول‌های پیوند شده، از داروهای مهار کننده سیستم ایمنی استفاده نماید که مصرف این داروها می‌تواند عوارضی همانند عفونت و صدمات بافتی را به دنبال داشته باشد. هرچند که استفاده از این روش در دو دهه گذشته توانسته تا اندازه‌ای به درمان بیماران دیابتی کمک نماید و در بعضی موارد حتی توانسته که بیمار را از مصرف انسولین بی‌نیاز کند ولی این روند تنها تا زمانی ادامه می‌یابد که بافت از بین نرفته باشد و از دست سیستم ایمنی در امان باشد. البته به جز این طول عمر سلول‌های پیوند شده نیز می‌تواند یک عامل محدود کننده در این روش درمانی باشد. در چنین شرایطی لازم است که برای بیمار پیوند مجدد صورت گیرد .
.
ولی همان طور که قبلا هم اشاره کردیم، برای استفاده از این سلول‌ها در انسان لازم است که سلول‌ها قادر باشند در مقابل جزئی‌ترین تغییرات مقدار قند خون واکنش نشان داده و ترشح انسولین را تنظیم نمایند. در صورتی که میزان انسولین ترشح شده بیش از اندازه قند موجود در خون باشد، باعث افت شدید قند خون می‌شود و از آنجایی که تنها منبع انرژی مغز، قند موجود در خون است، این افت شدید می‌تواند صدمات جبران ناپذیری به سیستم عصبی شخص وارد نماید و یا حتی موجب مرگ بیمار شود .
محقق مرکز دیابت سانفرانسیسکو آمریکا، Matthias Herbrok ، می‌گوید ما هنوز نتوانسته‌ایم این سیستم کنترلی را در سلول ایجاد نماییم . در واقع این سیستم کنترلی به اندازه سیستم کنترلی یک ماشین پورشه پیچیده است و آن چه که ما در حال حاضر ساخته‌ایم تنها یک ماشین فولکس واگن ابتدایی است .
مشکل دیگری که در این زمینه وجود دارد، موضوع ماهیت، خود ایمنی بیماری است. در چنین وضعیتی حتی اگر بتوانیم سلول‌های بتا را جایگزین نماییم، سیستم ایمنی در مدت زمان کوتاهی قادر است آنها را از بین ببرد چرا که سیستم ایمنی قبلا آمادگی لازم را برای از بین بردن این سلول‌ها پیدا کرده است. در حال حاضر پزشکان برای حل این مشکل از داروهای مهار کننده سیستم ایمنی استفاده می‌کنند ولی امیدوارند در آینده بتوانند از روش‌های اختصاصی‌تری استفاده نمایند که سیستم ایمنی بدون تضعیف شدن بتواند سلول‌های بتای پیوند شده را تحمل نماید .
فعالیت‌های صورت گرفته در ایران
در پژوهشگاه رویان تمایز سلول‌های بنیادی انسانی به سلول‌های پیش‌ساز بتا تا اندازه‌ای موفقیت‌هایی را به همراه داشته است. این پروژه که به سرپرستی دکتر حسین بهاروند از پژوهشگاه رویان در حال پیگیری است تلاش دارد که بتواند سلول‌های انسولین‌ساز کارآمدتری را از سلول‌های پرتوان القایی تولید نماید .
بخش دیگری از فعالیت‌های این پژوهشگاه، به انتقال فناوری پیوند سلول‌های بتای به دست آمده از جسد متمرکز شده است، هرچند که این روش در حال حاضر در کشورهای پیشرفته به صورت روزمره قابل استفاده است ولی هنوز فناوری آن در کشور ایجاد نشده است و امید می‌رود که به زودی توسط پژوهشگران پژوهشگاه رویان راه‌اندازی شود .
در فعالیت دیگری که توسط محققان مرکز تحقیقات غدد دانشگاه تهران در حال اجرا است، از سلول‌های بنیادی خون‌ساز جنین‌های سقط شده برای درمان بیماران استفاده می‌شود. بنا به اظهار مسئولین این مرکز در این روش سلول‌ها بعد از جداسازی به بیماران مبتلا به دیابت نوع یک پیوند زده می‌شوند و از آنجایی که این سلول‌ها از جنین‌های سقط شده به دست می‌آیند سیستم ایمنی بیماران را نیز تحریک نمی‌کنند و لازم نیست که بیمار بعد از پیوند از داروهای مهارکننده سیستم ایمنی استفاده نماید. با این حال برای آگاهی بیشتر در این خصوص لازم است که منتظر گزارش‌های رسمی این مرکز در این خصوص باشیم .
در روش دیگری که هنوز در کشور امکانات لازم برای انجام آن توسعه زیادی نیافته است، استفاده از پیوند مغز استخوان در بیمارانی است که سیستم ایمنی آنها به طور فعال علیه سلول‌های انسولین‌ساز فعالیت دارد. از آن جایی که در سلول‌های ایمنی بدن ما توسط مغز استخوان تولید می‌شود، از بین بردن آن و پیوند سلول‌های مغز استخوان از یک دهنده سالم که مشکل دیابتی ندارد می‌تواند تا اندازه زیادی از حمله سیستم ایمنی به سلول‌های انسولین‌ساز بکاهد. این روش که در حال حاضر به صورت عمده در برزیل مورد استفاده است می‌تواند تا اندازه زیادی به بیمارانی که دیابت آنها ناشی از بیماری خود ایمن بوده و یک دهنده مناسب مغز استخوان دارند، کمک نماید .
منبع:سایت پژوهشگاه رویان
